Treba naći čoveka, ali takvog da mu se ne vuče rep. A gde ti je danas takav? Kada je Branislav Nušić, daleke hiljadu osamsto i neke godine prošlog veka, ove reči "stavio u usta" liku u svojoj satiri "Narodni poslanik", svakao nije mogao znati da će one i danas biti merodavne. Možda zbog toga ni ne čudi što u godini kada srpska država slavi dvesta godina svoje državnosti, Srbija živi u stanju v.d: bez predsednika države, s Vladom u ostavci, bez Skupštine… Iako su izbori za srpski pralament održani, kako sada stvari stoje, pobedničke političke opcije neće se izgleda skoro složiti oko toga kako podeliti vlast. Zato bi lako mogla da nam se desi krilatica " džaba ste glasali".

A kako je nastajala Skupština Srbije i kao je funkcionisala od nastanka do danas?
Prvi zakon o narodnoj skupštini Srbije donet je 28. oktobra 1858. godine. Na osnovu njega sazvana je Svetoandrejska narodna skupština, održana od novembra 1858. do januara 1859. godine u Beogradu. Time je ozakonjena ustanova narodne skupštine i udaren temelj predstavničkog sistema u Srbiji.

Pod vedrim nebom

		Beograd - četiri poslanika Nekada su izborne jedinice bili srezovi, odnosno okruzi i varoši. Po Ustavu iz 1888. i Ustavu iz 1903. Beograd je davao 4 poslanika, Niš i Kragujevac po 2, a ostale varoši pobrojane u Ustavu (21) po jednog poslanika. Prva poslanička punomoćja su iz 1830. godine. Doneli su ih sa sobom narodni poslanici, izabrani od naroda po Miloševoj naredbi, za Veliku narodnu skupštinu u Kragujevcu.

Od početka 19. veka do 1858. godine održavane su takozvane običajne narodne skupštine. Sazivali su ih knez ili Savet kada su nalazili za potrebno. Za razliku od današnjeg konfora u zgradi Narodne skupštine gde izabrani predstavnici naroda " tapakaju" po crvenim tepihu i međusobno ćaskaju nonšalantno zavaljeni u udobnim foteljama, u to vreme skupštine su održavane pod vedrim nebom. Zbog toga je još teže zamisliti ijedno skupštinsko zasedanje kome prisustvuje narod, kao što je to tada činjeno kada je skupštinama prisustvovalo i po nekoliko hiljada ljudi. Na jednoj takvoj skupštini, Sretenjskoj, donet je, 2. februara 1835. prvi srpski ustav - Sretenjski ustav. Prema Zakonu o narodnoj skupštini, izglasanom na Svetoandrejskoj skupštini, skupština je dobila ime "Srpska narodna skupština". Tako se zvala sve do kraja svog postojanja (1918).

U to vreme učesnici skupština, sem u retkim slučajevima, nisu bili birani od naroda već su pozivani od kneza ili Saveta. Srpski ustavi: Sretenjski iz 1835, Namesnički iz 1869, Radikalski iz 1888, Oktroisani iz 1901. i Ustav iz 1903. godine, narodnu skupštinu predviđaju kao ustanovu i regulišu pitanje njenog rada. Prema zakonima o narodnoj skupštini koje su doneli knez Miloš (1860) i knez Mihailo (1861), narodna skupština se sastajala svake treće godine. Po Namesničkom ustavu skupštinski saziv trajao je jednu godinu, po Radikalskom tri, a po Oktroisanom ustavu i Ustavu iz 1903, četiri godine, a skupštinski sazivi bili su redovni i vanredni.

Izborna formula

Prvi skupštinski poslovnik donet je 1870. godine u formi zakona. Iste godine donet je i prvi zakon o izboru narodnih poslanika. Skupština je bila obična i velika. Velika je, po broju poslanika bila dva ili četiri puta veća od obične. Sazivana je uglavnom kada je trebalo rešavati pitanje izbora kneza (kralja) ili menjati ustav.

		Žene u parlamentu Prva žena koja je predsedavala jednom skupštinskom sednicom bila je Milka Minić, na zasedanju Velike antifašističke narodno-oslobodilačke skupštine, 12. novembra 1944. godine. U Ustavotvornoj skupštini NR Srbije 1946. godine bilo je devet žena narodnih poslanika. Na skupštinskim izborima 1963. godine, za narodne poslanike izabrana je 71 žena, na višestranačkim izborima 1990. godine samo 3, a na izborima decembra 2000. godine, 28.

Što se tiče glasanja ono je obavaljano prozivkom poimence (ponaosob), sedenjem i ustajanjem i tajno. Ponaosob se glasalo kad se glasalo o zakonu u celini i u svim slučajevima kada je to tražila vlada ili dvadeset poslanika. Izbori skupštinskih časnika obavljani su tajnim glasanjem. Sazivanje, otvaranje, zaključivanje, odlaganje, produžvanje ili raspuštanje skupštine vršio je knez (kralj).

Za razliku od danas, kada se na poslaničkim listama nalaze zatvorenici, pevačice i pevači, glumci, i policijski generali, izbor poslanika, u to vreme obavljan je tako što je na određeni broj poreskih glava biran jedan poslanik. U početku je jedan poslanik biran na 500 poreskih glava, a na kraju 4.500 poreskih glava. Od ove izborne formule zavisio je i broj poslanika u skupštini.

Do 1888. javno se glasalo na izborima za narodne poslanike. Birač se na biračkom mestu javno izjašnjavao "koga hoće za poslanika". Glasovi su beleženi i sabirani. Ustavom iz 1888. uvedeno je tajno glasanje - kuglicama. Procenat birača koji su učestvovali na izborima kretao se između 50 i 70 odsto. Krajem 19. i početkom 20. veka pravo glasa imalo je oko 550.000 birača.

Dnevnica 15 dinara

Pored poslanika biranih od naroda, Skupštinu su prema Ustavu iz 1869. činili i poslanici koje je postavljao knez (kralj). Na svaka tri birana dolazio je po jedan postavljeni poslanik. Ustavima iz 1888. i 1903. godine, rešeno je da se Narodna skupština sastoji samo od biranih poslanika. U oblasti zakonodavstva, nikakav zakon nije se mogao izdati, ukinuti, izmeniti ili protumačiti bez pristanka Narodne skupššine. Skupština je bila jednodomna, osim u periodu 1901-1903. godine.

Tada su prema Oktroisanom ustavu, Narodno predstavništvo činila dva doma: Narodna skupština i Senat. Prvi skupštinski odbori bili su: Finansijski, Zakonodavni, Prosvetni, Vojni, Privredni i Odbor za molbe i žalbe. Skupština je imala pravo ankete kao i istrage u izborima i čisto administrativnim pitanjima. Već u prvim zakonima o narodnoj skupštini propisano je da niko ne može pozvati poslanika na odgovornost za ono što izgovori u skupštini.

Prvim zakonima o narodnoj skupštini, a zatim i ustavima, regulisan je i poslanički imunitet. Bez odobrenja narodne skupštine poslanici se nisu mogli pozivati na odgovornost, pritvarati ili zatvarati, čak i ako bi bili uhvaćeni na delu. Poslanička pitanja i predlozi, molbe i žalbe građana skupštini, stari su koliko i skupština. Primera radi, u svom sazivu 1897-1900, Skupština je rešila 445 poslaničkih predloga, 217 interpelacija i više od 3.000 molbi i žalbi građana. Narodni poslanik nije mogao biti mlađi od 30 godina. Jedan od uslova za sticanje poslaničkog zvanja bilo je i plaćanje određenog novčanog iznosa državi na ime neposrednog poreza. Članovi Senata morali su da imaju najmanje 40 godina. Osamnaest ih je birano, a 30 je imenovao kralj na ceo život. Članovi Senata po položaju bili su još: prestolonaslednik kad postane punoletan, arhiepiskop beogradski i episkop niški.

Poznajem te po odelu

Poslaničku zakletvu polagali su poslanici već na Svetoandrejskoj skupštini. Njen tekst, nešto izmenjen, zvanično je unet u Ustav iz 1869. i sve kasnije ustave. Osim što je reč "knez" zamenjena rečju "kralj" (1882). Poslanička dnevnica (dijurna) iznosila je 15 groša, odnosno 15 dinara. Njen iznos nije se menjao za sve vreme postojanja Srpske narodne skupštine.

		Nastavak posle rata Narodna skupština Srbije posle Drugog svetskog rata svoj rad temelji na odluci donetoj na Drugom zasedanju AVNOJ-a novembra 1943. u Jajcu, a Velika antifašistička narodnooslobodilačka skupština Srbije, održana je od 9. do 12. novembra 1944. godine. Poslanici za ovu skupštinu nisu bili birani od naroda već delegirani. Na zasedanju je doneta odluka o konstituisanju ASNOS-a, kao vrhovnog zakonodavnog i izvršnog organa vlasti Srbije. Do februara 1953. godine postojalo je Predsedništvo, odnosno Prezidijum Narodne skupštine Srbije, kao poseban organ sa značajnim zakonodavnim i izvršnim funkcijama. Aprila 1945, ASNOS menja ime u Narodna Skupština Srbije. Skupština je od tada četiri puta menjala ime, i od januara 1991 je Narodna skupština Republike Srbije. Prvi predsednik Skupštine Srbije posle Drugog svetskog rata bio je dr Siniša Stanković.

Pri otvaranju ili zatvaranju skupštinskih sednica ili u drugim svečanim prilikama, narodni poslanici bili su dužni da nose jednoobrazno svečano narodno odelo domaće proizvodnje ( današnji su skloniji listeru i Armaniju). Nekadašnji poslanici su nosili naročiti znak kako bi kao takvi bili prepoznatljivi i koristili svoja prava. Današnji se razlikuju po službenim blindiranim audijima. Kršenja skupštinskog poslovnika je nešto što je izgleda postalo tradicija srpskog parlamenta, kao i disciplinske kazne, oduzimanja reči i isključenja poslanika sa skupštinskih sednica, koje su tada redovno unošene u zapisnik.

Ono što se retko dešavalo je oduzimanje poslaničkih mandata. Najinteresantniji slučaj zabeležen je 1882. godine. Tada je 45 narodnih poslanika, uglavnom radikala, isključeno iz Skupštine. Prva vlada koja je pala pred Narodnom skupštinom bila je vlada Jovana Marinovića (10. novembra 1874).

Prva skupština o kojoj je pisao jedan srpski list ("Novine Serbske"), bila je Velika narodna skupština u Kragujevcu održana od 1. do 5. februara 1834. godine. Prvi predsednik Narodne skupštine (Svetoandrejske), bio je major Miša Anastasijević. Najčešće birani predsednici skupštine bili su: Andra Nikolić (devet puta) i Živko Karabiberović (osam puta).

Skupština i afere

Političke stranke, Liberalna, Napredna i Narodna radikalna, zvanično formirane početkom 80-tih godina 19. veka, zahvaljujući Ustavu iz 1888. godine, postale su stvarni učesnici u borbi za vlast. Ustavom iz 1903. godine, koji je ustvari samo nešto izmenjeni Ustav iz 1888. Srbija je postala moderna parlamentarna država. Ustav je donet bez učešća monarha i smatra se jednim od najliberalnijih ustava Evrope toga vremena.

Da ni tada skupština ni poslanici nisu bili imuni na afere kazuje takozvana "opančarska afera", vezana za zloupotrebe prilikom nabavke opanaka za vojsku, krajem 1914. i početkom 1915. Godine. Aktom ujedinjenja, 1. decembra 1918. i stvaranjem Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca, prestala je zakonodavna funkcija svih narodnih predstavništava na teritoriji ujedinjene države. Srpska narodna skupština sastala se poslednji put 14. decembra 1918. godine. Na osnovu saopštenja Kraljevske vlade, izabrala je iz svojih redova 84 poslanika za Privremeno narodno predstavništvo Kraljevstva SHS.

Brankica Ristić
(Podaci preuzeti sa sajta Skupštine Srbije)