Dame i gospodo! Na ovaj veliki dan, ravno devedeset godina od herojskog podviga Prve srpske armije na ovim pitomim poljima i brežuljcima oko Kumanova, sa setom u duši podižem glas da vas pozovem da izađemo na groblje kumanovsko - da se pomolimo senima kumanovskih junaka! Neka bi ova naša svečanost bila jedna mala služba i tiha molitva za duše heroja Kumanovske bitke 1912. godine.

Kumanovska bitka je bila mnogo više od jedne uspešne vojničke operacije srpske vojske i balkanskih saveznika na početku Prvog balkanskog rata. Ona je bila finale jedne duge i teške političke i kulturne borbe.

Ona je bila trijumf snage, znanja, umeća i rodoljubivog nadahnuća srpskog vojnika i srpskog naroda, ali i dokaz moralne, duhovne i vojničke snage i sloge udruženih hrišćanskih država ovog dela Evrope - Srbije, Crne Gore, Bugarske i Grčke. Nesloga srpska i balkanska dovela je Turke u Jugoistočnu Evropu, balkanska sloga ih je vraćala iz Evrope u Malu Aziju!

Povratak

Ulazak u Prvi balkanski rat za Srbiju, kao i Crnu Goru, značio je povratak starim središtima srpskog državnog i duhovnog života. Ne samo zato što su istorijske uspomene na propalo carstvo, na viteške junake i velike duhovne hramove - od Mileševe, preko Sopoćana, Pećke patrijaršije, Gračanice, do Starog Nagoričina i Markovih kula u Prilepu - okupljene mahom oko kraljevskih i carskih prestonica - bile noseći stub srpske istorijske svesti!

Srbi u Staroj Srbiji i Makedoniji su na širokim starim temeljima obnavljali nacionalni, kulturni i privredni život tokom 19. i početkom 20. veka: Srpsko Namesništvo je već početkom 70-ih godina 19. veka u Staroj Srbiji i Makedoniji otvorilo 70 muških osnovnih škola, 7 ženskih i jednu Bogosloviju (u Prizrenu). Srbi su sve više nastupali kao organizovana politička i kulturna snaga.

Imali su u ondašnjoj Turskoj svoje listove i časopise: Prizren (1871), Kosovo (1885), Carigradski glasnik (1895), Vardar (1908, u Skoplju), Glas naroda, zatim štampariju Vardar u Skoplju; imali su gimnazije u Carigradu, Solunu, Skoplju i Pljevljima. U Skoplju je još radila srpska muška i ženska učiteljska škola, ženska radnička škola, muzička škola...

Sloboda svima

Od 1908. u Skoplju je bilo sedište Carigradskog odbora Srpske narodne organizacije, sa poslanicima u centralnom turskom parlamentu u Carigradu. Srbi su i pre Kumanovske bitke imali, pored Raško-prizrenske episkopije, i još dve episkopske stolice - skopsku i veleško-debarsku. Da ne pominjemo sokolska i pevačka društva, novčane zavode i druge organizacije i udruženja.

U ratnim proglasima kralja Petra ú i Vlade Srbije, kao i crnogorskog kralja Nikole ističe se rešenost za konačno oslobođenje starosrpskih predela. U Proglasu kralja Petra i Vlade od 18. oktobra 1912, pored ostalog, stoji: "Najnoviji događaji stavili su opet na dnevni red rešavanje sudbine Balkanskog poluostrva, pa s tim i sudbinu Stare Srbije, te slavne, ali tužne majke naše Kraljevine, gde je istorijsko jezgro srpske države, starih kraljeva i careva, gde su slavne nemanjićke prestonice: novopazarski Ras, Priština, Skoplje, Prizren, gde žive naša braća po krvi, po jeziku, po običajima, po narodnoj svesti, željama i težnjama (...)

Moja će vojska u Staroj Srbiji pored hrišćana zateći i Srbe muslimane, koji su nama tako isto dragi, a s njima i Arbanase, hrišćane i muslimane, s kojima naš narod živi zajedno već hiljadu i tri stotine godina, obično deleći s njima sreću i nesreću. Mi im svima nosimo slobodu, bratstvo, jednakost u svemu sa Srbima.

" U proglasu kralja Nikole, od 26. septembra 1912. se pored ostalog kaže: "Tužni vapaj, koji dopire iz Stare Srbije od tamošnje naše potlačene braće, ne može se dalje podnositi. Onako nemilosrdno kolju ne samo ljude nego žene i nejaku đecu srpsku. Gladno, jadno i plijenjeno srpsko se roblje potuca po gorama i oko garišta svojih domova, klikujući vas da ga zažalite i izbavite.

Dužnost i ljubav roda nalažu vam da pohitamo braći u pomoć."
Za obe zaraćene strane glavno je bilo moravsko-vardarsko bojište, sa posebnim strategijskim značajem centralne Makedonije i Kosova i Metohije. Još 1895. god. šef austrougarskog generalštaba general Bek je zaključio: Strategijski ključ Balkana su Kosovo i Makedonija, a ne Carigrad, i ko obezbedi dominaciju nad tim teritorijama, osigurao je s vojnopolitičkog gledišta prevlast na Balkanu.

Prema planu grupisanja snaga i strategijskog razvoja, srpska vojska bila je koncentrisana u 5 odvojenih borbenih grupacija: Prva armija, pod komandom prestolonaslednika Aleksandra Karađorđevića, sa pet pešadijskih divizija (Moravska, Drinska i Dunavska prvog poziva i Timočka i Dunavska drugog poziva) i jednom konjičkom divizijom sa prostora Vranjskog Pomoravlja nastupa između Skopske Crne Gore i Kozjaka u pravcu Ovčjeg polja i u sadejstvu sa krilnim armijama, Drugom i Trećom, tuče glavne neprijateljske snage koje su očekivane na Ovčjem polju.

Druga armija, pod komandom Stepe Stepanovića zajedno sa bugarskom Sedmom (Rilskom) divizijom sa prostora Ćustendil-Dupnica nastupa krivorečkim i bregalničkim pravcem prema boku i pozadini turske Vardarske armije. Treća armija, pod komandom Bože Jankovića, na desnom krilu, koncentrišući se u dolinama Toplice i Medveđe, napreduje prema Prištini, razbija neprijateljske snage u oblasti Kosova i osiguravajući bok i pozadinu Prve armije nastavlja prema Kumanovu i dalje prema jugu; Ibarska vojska, pod komandom Mihaila Živkovića, nastupa prema Novom Pazaru, Mitrovici i dalje prema Metohiji, a Javorska brigada, pod komandom Milivoja Anđelkovića, sa Javora prema Sjenici, Prijepolju i Pljevljima.

Na pravcu glavnog udara Prve srpske armije nalazila se Vardarska armija Zapadne turske vojske pod komandom Zeki-paše. Odnos snaga je bio u korist srpske vojske - 110.130 vojnika i oficira naspram 50-60.000 turskih vojnika, s tim što su Turci bili nadmoćniji u topovima i mitraljezima.

Dok je srpska Vrhovna komanda pošla od pretpostavke da se glavne turske snage nalaze na prostoru Skoplja - Ovče polje - Veles, komanda Vardarske armije je odlučila da iznenadnim napadom u visini Kumanova reši bitku u svoju korist, da po delovima tuče Prvu armiju, spreči sjedinjavanje krilnih armija sa glavnom grupacijom, i zaustavi prodor ka centralnoj Makedoniji.

Presudne bitke

Presudne žestoke borbe na ovim prostorima vođene su 23. i 24. oktobra. Turski napad je doživeo potpuni neuspeh, a već oko 11 časova 24. oktobra neprijateljski front je bio probijen. Turske trupe su se hrabro borile. Snažan otpor davao je šesti streljački turski puk u rejonu Zebrnjaka, uz žestoku podršku artiljerije sa Zebrnjaka.

Nastala je panika u turskim redovima. Šiptari su masovno bežali iz jedinica, naročito posle vesti da je Priština u srpskim rukama i da srpske snage nadiru ka Skoplju... Šiptari se nisu pridružili ostalim balkanskim narodima u oslobođenju od turske vlasti.

Već u ranim popodnevnim časovima 24. oktobra 3. bataljon 6. puka Drinske divizije ušao je u Kumanovo (istorijsko Žegligovo)... Srpske armije su nastupale dalje prema centralnoj Makedoniji, a Prva armija pravcem Skoplje - Veles - Prilep - Bitolj - Lerin. Dvadesetpetog oktobra 1912, oko 17 časova komandant Prve armije svečano je ušao u oslobođeno Skoplje u pratnji Konjičkog puka Moravske divizije I poziva.

Na tom delu oslobođene zemlje koji je postao deo Kraljevine Srbije, i samo na tom delu, nastala je posle Drugog rata Republika Makedonija.

U borbama Prve armije u Kumanovskoj bici poginuo je 21 oficir i 666 podoficira i vojnika, ranjeno je 63 oficira i 3.145 podoficira i vojnika. Turski gubici bili su veći. Srbi su dali velike žrtve naročito na Mladom Nagoričinu: tu su pali junaci kao što je bio komandant 7. pešadijskog puka Aleksandar Glišić, majori Vojislav Velimirović i Ljutomir Đorđević i drugi heroji. Boriti se za slobodu svoga naroda bio je najviši dokaz rodoljublja.

Mnogi ugledni srpski intelektualci bili su u rovovima. Kod Kumanova je pao i rezervni konjički narednik Vladimir Kovačević, sekretar Ministarstva inostranih dela, školovan u Parizu, inače sin - jedinac poznatog akademika Ljube Kovačevića.

Stoga je onovremeni hroničar Kumanovske bitke nadahnuto napisao: "Na Kumanovu je osvećeno Kosovo i zalečene petovekovne ljute kosovske rane, a Kumanovska bitka je rešena i dobijena na Mladom Nagoričinu... svetom mestu koje je ne orošeno no natopljeno krvlju najboljih naših junaka, koji su pali da i svojom smrću ispunili vekovne ideale srpskog naroda".

Srpska vojska je 1912. godine Staru Srbiju povratila od Turaka i oslobodila "od najgorih nasilja oblasti za koje je najjače vezana srpska svest i srpsko osećanje" (J. Cvijić)

Uzvišena ideja

Danas, kraj ponovo otvorenih ljutih kosovskih rana, dok se na staroj srpskoj i makedonskoj slovenskoj zemlji uz pomoć NATO-a ognjem i mačem stvara etnički čista Velika Albanija, najbolja nagrada kumanovskim junacima za njihovo rodoljublje i veliko požrtvovanje je onda kada njihovi potomci delima dokažu da nisu zaboravili ideju za koju su se oni na Kumanovu i Kosovu borili.

Prvi balkanski rat je likvidacijom turske vlasti oslobodio veliku narodnu energiju hrišćanskog sveta na Balkanu i otvorio put njegove integracije sa razvijenim evropskim svetom.

Prvi balkanski rat 1912. je bio vrhunac velike i plemenite ideje saveza balkanskih naroda, ideje nezavisnosti Balkana i načela Balkan - balkanskim narodima. Danas, kada se ovaj region nalazi pod stranim protektoratom, ta ideja izgleda još veća i uzvišenija.

Dr Slavenko Terzić, Istorijski institut SANU,
Beograd