"Saopštenje Vojnog suda Prvog korpusa NOVJ o suđenju ratnim zločincima u Beogradu: ... U toku bitke za Beograd i posle oslobođenja Beograda, u ruke NOV pali su mnogi izdajnici i neprijatelji naroda koji su pod okupacijom radili za fašističke osvajače i izvršili za njihov račun veliki broj zločina... Presudom Vojnog suda Prvog korpusa osuđena su na smrt lica čija se imena navode. Smrtna presuda izrečena im je kao narodnim neprijateljima i ratnim zločincima, u smislu čl. 13, 14 i 16 Uredbe Vrhovnog štaba o vojnim sudovima ". ("Politika", Beograd, 27. 11. 1944.)

Na objavljenom spisku od 105 imena, pod rednim brojem 66, bilo je i ime književnika Svetislava Stefanovića. Dr Svetislav Stefanović (Stari Futog 1877 - Beograd 1944), lekar, autor je šest knjiga stihova, dramski pisac, esejista, prevodilac, književni kritičar, naučni radnik. Prvi se javno suprotstavio Skerliću u sporu oko Disa. Osnivač je i predsednik Jugoslovenskog lekarskog društva, učesnik Balkanskih i Prvog svetskog rata, više puta odlikovan. Vatreni je pobornik nove modernističke poezije, najviše Crnjanskog. U periodu između dva svetska rata oglašava se u listovima različitih orijentacija - od legalnog dnevnika KPJ "Sutra" do Ljotićevog lista "Naš put".

Prošlo je više od pola veka od tragične smrti Svetislava Stefanovića, a na tamnim stranama savesti naše književnosti još se nalazi njegovo ime. Poslednjih godina, doduše, značaj njegovog dela za istoriju srpske kulture dvadesetog veka se sve više preispituje. Epilog Stefanovićevih poslednjih dana je poznat. Ovaj tekst je pokušaj da se ukaže na neke činjenice koje su prethodile njegovoj smrti. Glavni akteri ovih događaja su dve osobe - obe književnici. Prva preti istrebljenjem, druga javno poziva na linč. Pre nego što se pozabavimo njima, a i još nekima, krenimo od optužnice.

"Stefanović Dr Svetislav, ideolog fašizma, prevodilac Musolinijeve "Države", nemačko-nedićevski komesar Srpske književne zadruge, Jonićev savetodavac po pitanjima gonjenja zadruge književnosti i književnika. Član nemačke komisije za klevetanje sovjetske vlasti u vezi sa nemačkim zločinima u Vinici".

Otvoreno je pitanje šta to Stefanovića okreće ka fašizmu? Možda je njegova sklonost, još od mladosti, da u svojim političkim shvatanjima pravi nagle zaokrete, prevagnula ovaj put. Nekadašnji pristalica socijalizma i ideja Svetozara Markovića, zaljubljenik u Šekspira i englesku književnost, stradalnik albanske golgote, stavlja se u službu novoprihvaćene ideologije. Da li je, međutim, bio ideolog fašizma, kako piše u obrazloženju presude, teško je reći. Iz članaka koje je objavljivao pre i za vreme rata, jasno se vidi njegova politička opredeljenost, ali ne i spremnost da se stavi na čelo ovog crnog pokreta u uslovima koji su tada vladali u Srbiji. Čak bi se, možda, moglo reći kako se on, vremenom, distancirao od partije kojoj je pripadao (Ljotićev ZBOR) i njene orijentacije, i da se više zalagao za ostvarenje srpskih nacionalnih ciljeva u okviru nove, posleratne Evrope. Ako, pak, i ima elemenata za pomenutu monstruoznu optužbu, ima li opravdanja za presudu?

Stefanoviću u greh upisan je i njegov predratni prevod Musolinijeve knjige "O korporativnoj državi" (1937), kao i to da je bio savetodavac Velibora Jonića, ministra prosvete u vladi Milana Nedića, u progonu književnika. Optužba za ovakav navod ne iznosi ni jedan dokaz. Istina, Stefanović u svom članku "Izgrađivanje Nove Srbije kao seljačke države", štampanom u "Srpskom narodu", na Božić 1942. godine, daje svoje viđenje "gonjenja": "Nova Srbija svojim bivšim državljanima koji su se stavili ili se stavljaju u službu tim njenim upropastiteljima i neprijateljima, treba da anulira državljanstvo i sva prava koja su s tim skopčana".

Ima li u ovim rečima i traga pozivu na surove obračune sa onima koji su se opredelili za drugu stranu - pogotovo sa književnicima? Ima li poziva na pogubljenja, kao što će ih biti u Beogradu nakon 20. oktobra 1944. godine? Zna se, međutim, da je Stefanović, u toku rata, pomogao jednom komunisti! Zastupnici optužbe ovo predviđaju? Da li je moguće da im ovakav podatak, i te kako bitan po sudbinu jednog čoveka, ostaje nepoznat?

Kao poslednje, Stefanović se tereti da je, kao član nemačke komisije učestvovao u "klevetanju sovjetske vlasti" povodom zločina u Vinici. U julu 1943. godine, u komisiji sastavljenoj od "stranih lekara, novinara i sveštenika", našao se i Stefanović. Njen zadatak, pod nemačkim pokroviteljstvom, bio je da ispita i utvrdi istinitost sovjetskih navoda, po kojima su Nemci odgovorni za pogubljenje više hiljada ljudi u Vinici, u Ukrajini.

U članku "Pouka i poruka iz Vinice" ("Srpski narod", 31. 7. 1943. godine) Stefanović, potpisujući ovaj tekst, kaže da je "masovno ubijanje vršeno... po mišljenju sudsko-medicinskih stručnjaka, po starosti drveća i drugog rastinja na grobovima, i po drugim dokumentima, 1937. i 1938. godine". Dakle, pre nemačkog ulaska na ovu teritoriju, 22. juna 1941. godine.

Posle višegodišnjih istraživanja, započetih 1987. godine, zajednička poljsko-sovjetska komisija ustanovila je da su masakr počinili vojnici Crvene armije nad zarobljenim poljskim oficirima, u proleće 1940. godine. Broj pogubljenih veći je od 15.000.

Ova tvrdnja da se, zapravo, radi o još jednom staljinističkom zločinu, kao i samo njegovo učešće u istrazi, bili su dodatni teg na vagi života i smrti Svetislava Stefanovića. Uvek budni NKVD upisuje Stefanovićevo ime na svoj "čornij" spisak, i te jeseni 1944. oproštaja nema.

Nakon što je "iskusio i kaznu" (kakvog li iskustva!) za dežurne družbenike posao nije gotov. (Reči pod navodnicima ispisuje Boško Petrović u Napomenama knjige "Pesnici" I, 1971. godine). Čitav opus Svetislava Stefanovića odnet je u tminu i zaborav. Mnogo godina on za našu književnost postaje "odsustvo, belina, neka vrsta aveti".

nastaviće se