Tekstovi: D. J. Vučićević
Foto: D. Briza

Mala okružna varoš u ataru sela Brusnica, nadomak mesta gde se danas raširio grad, pominje se u dokumentima još u vreme srpskog cara Dušana. Tek, međutim, za vladavine Miloša Obrenovića današnji Gornji Milanovac postaje središte Rudničke nahije. Varošica Brusnica 1839. godine dobija svoj prvi urbanistički plan. Prvobitni centar Varošice nalazio se na nekoliko kilometara od današnjeg gradskoj jezgra. Okružna varoš Brusnica nije, međutim, mogla da se uspešno razvija na tamošnjem dosta nepristupačnom, izlomljenom brdskom terenu, pa su ugledni Brusničani počeli da razmišljaju o preseljenju varoši.

Načelnik Okruga rudničkog Mladen Žujović sa svojim saradnicima i austrijskim inženjerima pažljivo je tražio novu lokaciju za izgradnju naselja. Konačno, došlo se do rešenja da se novi grad podigne na mestu koje se tada zvalo Divlje polje. Bila je to u travu i korov obrasla ledina na kojoj je od građevina postojao samo stari turski han.

Ukazom kneza Aleksandra Karađorđevića (u međuvremenu je došlo do promene dinastije), prema "mneniju Sovjeta" broj 1180 od 5. januara 1853. godine "premeštena je varoš Brusnica na mesto zvano Divlje polje, na desnu obalu reke Despotovice". Varoš po reci koja je tuda proticala i dobija ime Despotovica. Dva godine iza toga, 1855, Despotovica dobija svoje prvo, savremeno urbanističko rešenje rađeno po ugledu na zapadnoevropske gradove.

Svoje današnje ime Gornji Milanovac dobija 1859. godine ukazom kneza Miloša Obrenovića od 3. aprila ove godine. Predanje kaže da je čestiti knjaz Miloš na samrti dao da se izda ukaz u kojem se kaže da je ime Despotovici dao u čast svog brata po majci Milana:

"Želeći sačuvati u spomenu ime blaženopočivšega vojvode Milana ja sam po predloženiju Popečiteljstva vnutreni dela i soglasno sa zaključenijem Sovjeta rešio da se varoš Despotovica koja je to ime od tekuće kroz nju reku dobila, od sada zove Gornji Milanovac". Odrednicu "gornji" knez je pridodao jer je u to vreme na Dunavu već postojao Milanovac koji je opet dobio ime po prvom Miloševom sinu Milanu koji je mlad preminuo.

Razvoj grada sve do prvog velikog svetskog rata išao je uzlaznom linijom. Iako je Gornji Milanovac posle svrgavanja Obrenovića 1903. godine zapao u tihu nemilost Beograda, ubrzo je postao administrativno središte čitavog kraja s velikim brojem trgovaca i zanatlija. U obe velike vojne grad je izuzetno stradao, u toku Drugog svetskog rata dva puta je spaljen pa je do danas sačuvano samo pet- šest autentičnih starih, gradskih zgrada.

Gornji Milanovac je tokom šezdesetih i naročito sedamdesetih godina prošlog veka doživeo retko viđen privredni bum koji, nažalost, nije pratio i odgovarajući kulturni razvoj.

Postojbina Obrenovića Gornjomilanovački kraj tradicionalno važi za obrenovićevski. Ne bez razloga. Odavde, iz atara sela Brusnica, u svet su krenuli Obrenovići, a iz sela Lunjevica potiče i kraljica Draga Mašin. Dragin deda Nikola Milićević Lunjevica bio je najbogatiji trgovac u čitavom kraju i glavni finansijer Drugog srpskog ustanka.

Krvavi trag U Muzeju rudničko-takovskog kraja u Gornjem Milanovcu čuvaju se crvene, dvorske zavese u koje su 1903. umotani ubijeni srpski kralj Aleksandar Obrenović i njegova supruga kraljica Draga. Na njima i dan-danas stoje tragovi krvi najnesrećnijeg srpskog kraljevskog para.

Dva ustanka Milanovčani ponosno ističu da je njihov kraj jedinstven po dva ustanka podignuta na teritoriji opštine. Nedaleko od današnjeg Milanovca u Takovu je podignut Drugi srpski ustanak, a na Ravnoj gori je 1941. godine đeneral Draža Mihailović podigao Treći srpski ustanak.