Priredio: Dr Mihajlo Molnar

ALEKSANDAR BELIĆ je bio ne samo najistaknutiji srpski lingvista između dva svetska rata, već desetak godina pre Prvog i petnaestak godina posle Drugog svetskog rata. Njegov uvaženi univerzitetski profesor Lj. Stojanović je javno govorio da ga je njegov đak u nauci prevazišao. On se rodio 1876. u Beogradu i tu je i umro 1960. godine.

Osnovnu školu i Prvu gimnaziji završio je u Beogradu i studirao na filološko-istorijskom odseku Filozofskog fakulteta beogradske Velike škole. Studije slovenske filologije i lingvistike nastavio u Rusiji, na Odeskom i Moskovskom univerzitetu. U toku četvorogodišnjih studija Belić je uspeo da savlada učenje ruske lingvističke škole, koja je onda zauzimala jedno od prvih mesta u Evropi, tj. svetu. Iako mu je Moskovski univerzitet ponudio da ostane na katedri slovenske filologije i lingvistike, on se po završetku studija vratio u Beograd i tu je 1899. godine postavljen za docenta Velike škole. Još za vreme studija objavljivao je svoje prve članke i prikaze, kako na ruskom, tako i srpskom jeziku. Na samom početku njegovog opsežnog naučnog opusa, 1897. godine stoji prikaz izdanja Miroslavljevog jevanđelja, koje je izdao njegov bivši univerzitetski profesor Lj. Stojanović.

Pošto je dobio odsustvo za odlazak u Nemačku radi daljeg usavršavanja lingvističkih studija, on se upisuje na Univerzitet u Lajpcigu, koji je tada bio najpoznatiji lingvistički centar u Evropi. Belić je samo za godinu dana usavršavanja u Lajpcigu uspeo da napiše i odbrani doktorsku disertaciju (o slovenskim sufiksima za umanjivanje i uvećavanje), štampanu na nemačkom jeziku u dva dela (1901. i 1904. godine). Već tih godina, u vreme boravka u inostranim središtima, počelo je Belićevo prijateljstvo i dopisivanje sa lingvistima onog doba, što se kasnije širilo i na druge istaknute predstavnike tadašnje evropske nauke i kulture.

Na samom početku veka Belić je izabran za docenta i uskoro zatim za vanrednog profesora na Velikoj školi u Beogradu. Od 1906. godine postao je redovni profesor srpskohrvatskog jezika, slovenske filologije i lingvistike, gde nekoliko decenija predaje ove predmete. Posle samo jedne godine dopisničkog zvanja, od 1906. godine postao je redovni član Srpske kraljevske akademije. Njegova pristupna beseda nosila je naziv: "Osnovne crte istorijskog razvitka srpskog jezika".

Intenzivan i planski pedagoško-naučni rad započeo je detaljnim istraživanjima dijalekta, i to najpre u istočnoj i južnoj Srbiji, a zatim u područjima čakavskih (kastavskog) govora. S tim u vezi, on je 1905. godine osnovao "Srpski dijalektološki zbornik", časopis SKA, koji pod njegovom redakcijom izlazi preko 50 godina. Istovremeno raste njegovo interesovanje za istorijske i savremene probleme akcentuacije, o čemu je ostavio radove od trajne vrednosti. Pored toga, on je bio pokretač, glavni urednik i saradnik stručnih časopisa i zbornika "Južnoslovenski filolog" i "Naš jezik", te time i značajni organizator nauke o jeziku kod nas. Njegovi radovi sreću se i u drugim publikacijama i časopisima, domaćim (Godišnjak i Glas Akademije, Delo, itd), kao i u stranim, uglavnom nemačkim i ruskim časopisima.

Svojim srednjoškolskim udžbenicima gramatike, Belić je pokazao kako se ukida šablon i formalizam u nastavi maternjeg jezika. Njegove gramatike, baš zato što su predstavljale novinu, nisu u početku naišle na dobar prijem. Međutim, s porastom broja nastavnika Belićevih učenika, postepeno se u srednju školu uvodi predavanje osnova nauke o jeziku onakve kakvu je Vuk Karadžić dao i kakvu je Belić obradio i preporučio. On je izradom Pravopisa srpskohrvatskog jezika (1923.), upoznavanjem s načelima V. Karadžića i popularizacijom Vuka i Daničića mnogo učinio na podizanje kulture srpskohrvatskog književnog jezika. On je to učinio u nizu prikaza i rasprava, od kojih su najznačajniji: "Vuk i Daničić" (1947.), "Vukova borba" (1948.) i u knjizi "Oko našeg književnog jezika" (1951.). Pored nabrojanih dela, Belić je napisao još vrlo veliki broj, oko 500 većih i manjih rasprava, jezičkih ogleda i članaka, naučnih kritika, polemika, ocena i prikaza, u našim kao i u stranim stručnim časopisima i zbornicima.

U velikom Belićevom delu "O jezičkoj prirodi i jezičkom razvoju" (u posebnom izdanju SANU, 1941.) izložio je svoje originalno učenje o jeziku, u osnovi različito od učenja svih drugih lingvističkih škola i pravaca. U ovom delu Belić daje svoje shvatanje prirode jezika, njegovog porekla, unutrašnjeg života i razvoja - jezika u celini. Ne odvajajući jezik od stvarnosti i društvenih odnosa u kojima se razvija on nalazi objašnjenje jezičkim pojavama na samim jezičkim elementima, na jezičkom materijalu kao takvom. Idući tim putem, dolazi do zaključka da su jezička suština i osnovni uslovi stvaranja svakog jezika isti i pored toga što su i po njemu na različitim stranama zemljine kugle, različitim životnim uslovima postali po obliku sasvim različiti jezici. Do svojih pogleda na jezik Belić je došao najdoslednijom lingvističkom metodom, udubljujući u pojave i probleme svog maternjeg jezika i nekoliko srodnih jezika i poređenjem njihovih sa onim što je bitno u jezicima sasvim različitih sistema.

Vrlo je velika zasluga Belićeva u zalaganju za obnovu Leksikografskog odseka pri Srpskoj akademiji nauka. Taj odsek i njegov osnovni zadatak, izrada sveobuhvatnog rečnika našeg jezika, bili su zamišljeni još u prošlom veku. Građa za ovo kapitalno delo počela se prikupljati i pre Prvog svetskog rata i između ratova, da bi u obnovljenoj Jugoslaviji bio pri SANU osnovan Institut za srpski (kasnije srpskohrvatski) jezik, te se u njemu pristupilo izradi mnogotomnog Rečnika srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika. U periodu posle Drugog svetskog rata Belić je još izvesno vreme držao univerzitetska predavanja, posvetio se izdavanju ranije zasnovanog časopisa "Naš jezik", kao i celokupnom radu pomenutog Instituta, kome je do smrti stajao na čelu i gde je, sa proširenim naučnim kolektivom, pokrenuo lingvistički rad u nekoliko smerova. Belić se odlikovao izuzetnim smislom za organizacione poslove. Bio je generalni sekretar SKA, kasnije doživotni predsednik SANU (1937-1960), dakle 23 godine, što je najduži period kod nas, a verovatno i u svetu. Jedno vreme bio je rektor Beogradskog univerziteta, inicijator Kolarčevog narodnog univerziteta i predsednik njegove uprave.

Prateći Beliće rad u godinama balkanskih ratova i uoči Prvog svetskog rata, zapaža se njegovo patriotsko i političko interesovanje za goruća pitanja vlastitog naroda. Tu su razmišljanja o istočno-jezičkim činjenicama vezanim za naše južne i istočne krajeve, o srpsko-bugarskim sporenjima. Odazivajući se svojoj rodoljubivoj dužnosti, a budući već poznat u kulturnim krugovima carske Rusije, Belić je u Petrogradu upoznao rusku javnost sa stanjem stvari na Balkanu i tražio podršku za Srbe. Još su značajnije bile njegove naučničke i diplomatske misije u inostranstvu za vreme Prvog svetskog rata. Boraveći u Petrogradu zajedno sa Lj. Stojanovićem 1915. godine zastupali su pravo Srbije na njena teritorijalna proširenja. Dok se nalazio u emigraciji tokom ratnih godina - u Italiji, Engleskoj i Francuskoj - bile su štampane njegove izrađene etnografske, istorijske i lingvističke karte naših krajeva, značajne za Mirovnu konferenciju 1919. godine u Parizu. Takva Belićeva tumačenja bila su objavljena na raznim stranama i časopisima: u Petrogradu, Odesi, Rimu, Njujorku, Parizu i Barseloni. Dakle, može se reći da je on niz godina bio istinski obuzet nacionalnim pitanjima.

Aleksandar Belić, pored već navedenog, zahvaljujući svojim zaslugama i svojoj međunarodnoj reputaciji, bio je biran za počasnog člana nekoliko akademija nauka: jugoslovenske i slovačke, zatim češke, poljske, bugarske, bavarske; isto tako naučnih društava u Lavovu, Pragu, Danskog kraljevskog društva. Bio je počasni profesor Moskovskog univerziteta "Lomonosov" i Univerziteta u Glazgovu. Njegovi poštovaoci, saradnici i učenici, domaći i inostrani, posvetili su mu nekoliko zbornika radova povodom njegovih jubilarnih godišnjica naučnog rada, i posthumno, o stogodišnjici njegovog rođenja 1976. godine.